Tybet
wg. Podręcznego Słownika Geograficznego z 1927 r.

Tybet (Bodżul), tybetańsk. Bod lub Bodżul, mongolsk. Tebet, kraj w Azji środk., leżący między górami Kuen-lur (od płn.) a Himalajami (od płd.), na wsch. przechodzący w okolice gór zach.-chińskich, na płn.-wsch. w okolice Kuku-nor. T. jest krajem górzystym, łańcuchy górskie o wys. 7-8000 m. n. p. m. skupione na zach., rozchodzą się wachlarzowato ku wsch., zapadliny między łańcucham. leżą na wys. 2-3000 m.n.p.m. Pod wpływem pustynnego kontynentajnego klimatu (wielkie różnice temp. w ciągu roku i w ciągu doby) oraz silnych orkanów, góry przedstawiają się jako wielkie rumowiska lub kamienista pustynia, zapadliny zaś jako pustynie słone, piaszczyste lub piarżyste; w części zach. i środk. brak ponadto sieci rzecznej, za to wiele jez. słonych, z nich największe Tengrinor, najwyższe Horpa-tro (5500 m.n.p.m.). Należy odróżniać T. zach. i wsch.; pierwszy, pozostający pod wpływem bardziej kontynentalnego klimatu, jest pozbawioną drzew, bardzo słabo zaludnioną krainą pustynną, mało dotąd zbadaną i niemal nieznaną; jedynie doliny, których wody spływają do Indusu, mają brzegi trawiaste, gdzie się wypasają stada, będące dobytkiem nielicznych koczowników, i zwierzyna, cel polowań plemion łowieckich. T. wsch. natomiast, przerżnięty wyniosłemi łańcuchami Kukuszili, Bajenkaraula, Dupleix'a (ok. 8000 m. n.p. m.), Tangla, Transhimalaja i głęboko wciętemi dolinami górnych Hoang-Lo, Jang-tse, Saluen i Mekongu, pozostaje już częściowo pod wpływem musonów, które przynoszą mu częstsze deszcze; tutaj leżą wysokie (do 5000 m. n. p. m.) pastwiska górskie, gdzie się pasie bydło krajowców oraz dzikie zwierzęta trawożerne; drzewa przeważnie niskie i krzaczaste, jednak na samym wsch. zjawiają się nad rzekami topole i wierzby, a także na zboczach górskich wielkie płaty lasów iglastych. We wsch. T. w dolinach mieszka ludność osiadła, zajęta rolnictwem (zboża, owoce), hodowlą (owce, bydło rogate, jaki, bawoły, nierogacizna, wielbłądy) i przemysłem domowym (tkanie wełny, wyroby skórzane, ozdobne metalowe i inkrustacje), poczęści i górnictwem (złoto, boraks, sól). Ludność T., składająca się niemal wyłącznie z Tybetańczyków, długi czas nie dopuszczała do swego kraju obcych przybyszów i żyła w odosobnieniu od innych ośrodków kultury; handel prowadziła tylko z Chinami, obecnie (po traktatach 1890 r. i 1904 r.) także i z Indjami bryt.; eksport z T. do Indyj wynosił w r. 1921/22: 231 100 f. szt., import z Indyj 551 300 f. szt.

T. mając ustalone jedynie granice z Indjami bryt., Nepalem i Butanem nie może być ściśle określony ani co do swych rozmiarów ani co do liczby swej ludności; w każdym razie T., pojęty jako państwo teokratyczne z Dalaj-lamą na czeje, ma ok. 1200 tys. km.2 i ludność nie mniejszą od 2 milj. głów; pojęty szerzej, aż do granic Chin właściwych i Wsch. Turkiestanu - jest o wiele większy, ale nie wiele ludniejszy. Tybet, poddany pod zwierzchnictwo cesarstwa chińskiego od 1125 r., wojskowo zajęty przez Chiny w 1724 r., zaczął się w ciągu XIX w. uniezależniać coraz bardziej od ostatnich; prowadząc zmienne wojny z Mongołami, Kaszmirem (który zdobył w 1835 r., t. zw. Mały T., czyli dzisiejsze prow. Ladak i Baltistan) Nepalem, Sikkimem, Botanem (dziś od T. niezależnym) - ustalił częściowo swe granice i po utworzeniu w 1908 r. z niektórych okręgów wsch. Tybetu i zach. Se-czuanu chińskiej prow. Hsi-kun ze stol. Batang (Baanfu) tworzy dziś absolutną i teokratyczną elekcyjną. monarchję lamaistyczną, nieuznającą praw Chin do wtrącania się w jej politykę. Umowy z 1890 r., 1893 r., 1904 r., 1908 r. i 1912 r., zawarte z rządem Indyj bryt., ustaiiły pewien wpływ bryt. w T., jednakże bardzo słaby. Chiny swego zwierzchnictwa nad T. się nie zrzekły. Stolicą i siedzibą Dalaj-lamy ("papieża budystów" i jednocześnie władcy T.) jest m. Lassa (ok. 20 tys. mieszk.); inne miasta: Szigatse (siedziba wpływowego Tarzi-lamy), Sartok i in.

Drogi handlowe, wiodące na płn. i płn: zach., są niebezpieczne z powodu pustynnych i niezaludnionych olbrzymich obszarów; na wsch. ku Chinom prowadzi droga do Se-czuanu poprzez niezwykle wyniosłe przełęcze (najwyższy punkt: 7 000 m. n. p. m.) i głęboko (do 3 000 m. poniżej) wcięte doliny. Do Indyj bryt. prowadzą drogi: z Jatung i Dżiantze przez Himalaje, Sikkim do Siligari koło Dardżilingu w płn. Bengalu, z Sartoku w zach. T. do Simla i do Almory (zjedn. prow.) i te drogi przechodzą przez przełęcze wysokie do 5000 m. n. p. m. i więcej;. drogami temi tylko w pewnych miesiącach (letnich) posuwać się mogą karawany, używające jako zwierząt jucznych owiec i mieszańców jaka z bydłem rogatem. Tak więc T., przeważnie ze względu na warunki naturalne, pozostaje naogół trudno dostępny wpływom obcym kulturalnym, gospodarczym i politycznym, - zachował do ostatnich czasów swą oryginalność i egzotyzm, wskutek trudności w zwalczaniu przeszkód przyrodzonych, a szczególnie wskutek wrogości mieszkańców oraz wydanego przez władze tybetańskie zakazu wstępu do kraju i stolicy, Lassy, dla Europejczyków. Mimo to po T. podróżowali w XIX w. misjonarze Huc i Gabet oraz Schlagintweit, Hooker, Campbell, Przewalskij, Bonvalot, Sven Hedin, Bohdanowicz, Piewcow, Kozłow, Younghushand, Grąbczewski i in. Dziś jeszcze wielkie płaty kraju pozostają nadal "białą plamą" na mapach T.

Tybetańczycy, naród liczący ok. 2 milj. głów, zamieszkujący Tybet, a częściowo pewne okręgi Kaszmiru, Zjedn. Prow. (Indje bryt.), Nepalu i Butanu; wyznający lamaizm (skażoną formę buddyzmu) i uznający religijny supremat dalaj-lamy i taszi-lamy w Lassie i Szigatse; T. są odrębną i silnie wyróźnioną gałęzią pośród grupy t. zw. ludów mongolskich. Język mają jednosylabowy i całkiem odrębny, z literaturą dawną i rozwiniętą; antropologicznie wykazują cechy dość róźnorodne; większość koczowników - górali odznacza się zgrabną i silną budową, wszyscy są świetnymi jeźdźcami, nieprzystępni, dzicy i wojowniczy, odznaczają się skłonnościami rozbójniczemi. Ludność osiadła, spokojniejsza i kulturatniejsza, wydaje z pośród siebie lamów, wśród których pewna część odznacza się głęboko wiedzą. Typ fizyczny T. jest nader rozmaity, spotykają się typy czysto mongolskie, inne raczej przypominają typ cygański lub przedaryjskiej ludności Indyj, także zdarzaią się typy malajskie i (rzadko) jasnowłose i jasnoskóre typy podobne do europejskich. T. powstali prawdopodobnie ze zmieszania się kilku róźnych pierwiastków etnicznych.

Warto przeczytać teraz notatkę o Tybecie z Małej Encyklopedii Powszechnej PWN z 1975 r.

Powrót do menu Historia     Powrót do strony głównej