Andrzej Kremplewski: Zmiany w przepisach dotyczących więźniów "niebezpiecznych"

Andrzej Kremplewski
Zmiany w przepisach dotyczących więźniów "niebezpiecznych"

1. Uwagi wstępne
Problem więźniów niebezpiecznych w polskiej literaturze penitencjarnej w zasadzie pomijany był milczeniem . Gdyby pokusić się o odpowiedź na pytanie o przyczyny tego stanu rzeczy można by ich upatrywać w:

1. Funkcjonowaniu problemu więźniów niebezpiecznych na "obrzeżu" głównych problemów penitencjarnych (w tym także pozornie nieistotnym zasięgu zjawiska w całym systemie penitencjarnym - liczba skazanych niebezpiecznych w skali polskiego systemu więziennego wahała się w ostatnim czasie od ok. 100 do 130 osób);

2. "Trudności" tematyki. Z punktu widzenia polityki penitencjarnej istnienie więźniów niebezpiecznych stanowi istotny problem "ideologiczny" dla systemu więziennego (pomimo tego, że ilościowo jest to niewielkie zjawisko), wynikający z konfrontacji możliwości systemu -wychowawczych, edukacyjnych, reedukacyjnych itp. - z jednostkami, które nie poddają się lub nie pragną "resocjalizacji" czy poprawy . Więzień niebezpieczny stanowi pewnego rodzaju "test" skuteczności dla systemu penitencjarnego. Z drugiej strony istnienie przypadków "trudnych", "nieuleczalnych" uwiarygodnia sam system i jego funkcjonowanie .

W każdym systemie (nie tylko więziennym, ale np. szkolnym) występują jednostki, które nie poddają się jego założeniom. Jedną z możliwości radzenia sobie systemu więziennego z problemem więźniów niebezpiecznych są regulacje prawne.

2. Ogólne tło i geneza zmian
Kodeks karny wykonawczy do połowy 1995 r. nie zawierał żadnych norm, które dotyczyłyby expressis verbis więźniów niebezpiecznych. Ustawa z dnia 12 lipca 1995 r. o zmianie Kodeksu karnego, Kodeksu karnego wykonawczego oraz o podwyższeniu dolnych i górnych stawek grzywien i nawiązek w prawie karnym wprowadziła zmianę, dodając do treści art. 44 K.k.w. nowy § 4 o następującej treści:

Skazanego wykazującego znaczny stopień demoralizacji lub zagrożenia społecznego albo skazanego za przestępstwo popełnione w zorganizowanej grupie osadza się w zakładzie karnym typu zamkniętego w warunkach zapewniających ochronę społeczeństwa i bezpieczeństwa zakładu .

Wprowadzony przepis jest efektem ogólniejszych zmian w prawie karnym i prawie karnym wykonawczym. Zastępca Prokuratora Generalnego, S. Śnieżko tak m. in. uzasadniał w Sejmie RP proponowane zmiany: "Proponuje się zaostrzenie odpowiedzialności karnej, jeżeli sprawca działał w zorganizowanej grupie lub w związku mającym na celu przestępstwo. Sąd wymierzając takiemu sprawcy karę pozbawienia wolności może orzec tę karę w wysokości do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę, nie przekraczając jedynie granic tego rodzaju kary" .

Pośrednią konsekwencją ukierunkowania regulacji ustawy m. in. na przestępczość zorganizowaną, były propozycje zmian w zakresie warunków odbywania kary. Ten sam sprawozdawca uzasadniał dodatkowo to m. in. tym, że "(...) proponowane zmiany w zakresie Kodeksu karnego wykonawczego także odpowiadają kierunkom przyjętym przez (...) Komisję [do Spraw Reformy Prawa Karnego - przyp. A. K.] w projekcie nowego Kodeksu karnego wykonawczego. Dotyczą one w szczególności:
- zastąpienia instytucji rygorów wykonywania kary pozbawienia wolności na rzecz zróżnicowania warunków odbywania tej kary w odpowiednich rodzajach zakładów karnych, w trzech podstawowych typach tych zakładów - zamkniętych, półotwartych i otwartych, co umożliwi odpowiednie zróżnicowanie warunków odbywania kary i związanych z tym uprawnień i obowiązków skazanych; (...)" .

Aby wyczerpać omówienie dyskusji toczącej się w Sejmie nad omawianymi zmianami, warto nadmienić, że ze zdaniem zastępcy Prokuratora Generalnego w kwestii rygorów i klasyfikacji skazanych zgodził się A. Bentkowski, sprawozdawca komisji podczas drugiego czytania. Przedstawił on to następująco: "(...) jest szereg zmian dotyczących Kodeksu karnego wykonawczego. Wprowadza się nowy podział na rodzaje zakładów karnych, a nadto wprowadza się nowy podział na typy zakładów karnych. W efekcie odchodzi się od tzw. rygorów wykonania kary. Rygory wykonania kary była to instytucja dosyć mocno krytykowana. Myślę, że teraz te typy zakładów karnych oraz rodzaje w pełni wystarczą do tego, ażeby określeni sprawcy, przestępcy mogli odbywać karę w określonych już dosyć precyzyjnie rodzajach i typach zakładów karnych" .

W konsekwencji nowelizacja prawa karnego spowodowała istotne zmiany regulacji prawnych dotyczących skazanych niebezpiecznych w czterech różnych aktach prawnych. W dwóch przypadkach były to nowelizacje, które objęły:

rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 2 maja 1989 r. w sprawie regulaminu wykonywania kary pozbawienia wolności ;

rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 2 maja 1989 r. w sprawie regulaminu wykonywania tymczasowego aresztowania .

Natomiast w pozostałych dwóch przypadkach zmiany polegały na opracowaniu całkowicie nowych aktów prawnych:

zarządzenia Nr 53/95/CZZK Ministra Sprawiedliwości w sprawie klasyfikacji skazanych oraz organizacji, zakresu działania i trybu postępowania komisji penitencjarnych z dnia 30 grudnia 1995 r. ;

zarządzenia Nr 17/96/CZZK Ministra Sprawiedliwości w sprawie postępowania ze skazanymi i tymczasowo aresztowanymi niebezpiecznymi z dnia 9 kwietnia 1996 r. .

System więzienny dość dobrze przygotował się do wprowadzenia zmian w przepisach. We wrześniu 1995 r. zorganizowano międzynarodowe seminarium , na którym przedstawiciele CZZK, a także naczelnicy większych więzień przedstawili kilka referatów prezentujących obecną regulację i kierunek projektowanych zmian . Na seminarium to Rada Europy delegowała kilku ekspertów z zakresu więziennictwa oraz praw człowieka, którzy także przygotowali kilka wystąpień . Więziennictwo zaczęło także dbać o swój wizerunek w parlamencie , a także w instytucjach międzynarodowych. Świadczyć o tym może budowanie lobby w parlamencie w związku z nową ustawą o Służbie Więziennej oraz dobrą wstępną oceną polskiego więziennictwa po pierwszej wizytacji okresowej Komitetu Zapobiegania Torturom Rady Europy, która odbyła się w lipcu 1996 r.

3. Omówienie zmian
3. 1. Zarządzenie Ministra Sprawiedliwości w sprawie klasyfikacji skazanych oraz organizacji, zakresu działania i trybu postępowania komisji penitencjarnych z dnia 30 grudnia 1995 r.

W zarządzeniu umieszczono przepisy (* 7), z których można zrekonstruować definicję skazanego niebezpiecznego. Zarządzenie nie posługuje się wprost terminem "skazany/tymczasowo aresztowany niebezpieczny" mimo, że pozostałe trzy akty używają takiego terminu. Przepis w celu lepszej analizy należy tu przytoczyć in extenso:

"* 7. 1. Tymczasowo aresztowanych i skazanych stwarzających zagrożenie dla zagrożenie dla bezpieczeństwa aresztu śledczego lub zakładu karnego, a w szczególności tych, którzy:
1/ byli sprawcami zamachów terrorystycznych,
2/ dokonali przestępstwa z użyciem broni palnej lub ze szczególnym okrucieństwem,
3/ byli organizatorami lub aktywnymi uczestnikami zbiorowego wystąpienia w areszcie śledczym lub zakładzie karnym,
4/ w czasie pobytu w areszcie śledczym lub zakładzie karnym dopuścili się czynnej napaści na funkcjonariusza publicznego lub inną osobę,
5/ używali przemocy wobec tymczasowo aresztowanego lub skazanego,
6/ dokonali lub usiłowali dokonać ucieczki z aresztu śledczego lub zakładu karnego typu zamkniętego albo podczas konwojowania poza terenem takiego aresztu lub zakładu
- osadza się w wyznaczonych aresztach śledczych lub zakładach karnych typu zamkniętego.

2. Tymczasowo aresztowanych i skazanych wykazujących znaczny stopień demoralizacji lub zagrożenia społecznego - również spośród wymienionych w ust. 1 - oraz skazanych za przestępstwo popełnione w zorganizowanej grupie, osadza się w wyznaczonych aresztach śledczych lub zakładach karnych typu zamkniętego, w warunkach zapewniających ochronę społeczeństwa i bezpieczeństwo tego aresztu lub zakładu. (...)". Zgodnie z powyższym przepisem można wyróżnić dwie grupy skazanych "niebezpiecznych". Pierwszą stanowią tymczasowo aresztowani lub skazani stwarzający zagrożenie dla bezpieczeństwa instytucji z określonych powodów. Warto nadmienić, że katalog ten nie jest zamknięty (użyto tam określenia "a w szczególności"). Uległ on ponadto rozszerzeniu w stosunku do dotychczasowej regulacji o dwie dodatkowe kategorie zachowań (dodano dopuszczenie się zamachu terrorystycznego oraz dokonanie przestępstwa przy użyciu broni palnej lub niebezpiecznego narzędzia).

Drugą kategorię "niebezpiecznych" stanowią tymczasowo aresztowani lub skazani, którzy wykazują "znaczny stopień demoralizacji lub zagrożenia społecznego" i jednocześnie popełnili przestępstwo w zorganizowanej grupie. Pomiędzy tymi dwiema grupami zachodzić może stosunek "krzyżowania się" (techniczna redakcja przepisu nawet w pewien sposób zachęca do tego).

Istnieje ponadto drugi powód, dla którego zarządzenie w sprawie klasyfikacji skazanych jest ważne. Zarządzenie wyraźnie wymienia organ właściwy w sprawach proceduralnych - jest nim komisja penitencjarna . Organ ten dokonuje kwalifikacji skazanego do niebezpiecznych. Uprawnienie to przyznaje komisji * 14 omawianego zarządzenia. Komisja podejmuje także decyzje w sprawie odwołania lub przedłużenia decyzji o zakwalifikowaniu do "niebezpiecznych". Jednocześnie komisja ma obowiązek dokonania weryfikacji osoby zakwalifikowanej do "niebezpiecznych" co najmniej raz na 3 miesiące w przypadku tymczasowo aresztowanego oraz raz na 6 miesięcy w przypadku skazanego.

3. 2. Regulamin wykonywania kary pozbawienia wolności
W rozdziale 6 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie regulaminu wykonania kary pozbawienia wolności (Indywidualizacja wykonywania kary pozbawienia wolności) dodano nowy podrozdział 8 (pt. Wykonywanie kary pozbawienia wolności wobec skazanych wykazujących znaczny stopień demoralizacji lub zagrożenia społecznego albo skazanych za przestępstwo popełnione w zorganizowanej grupie). Są to § 1211 - § 1213 regulaminu.

Regulamin, co interesujące, podaje odmienną definicję niebezpiecznego niż cytowane wyżej zarządzenie w sprawie klasyfikacji. Definicja ta stwierdza tylko, że do "niebezpiecznych" kwalifikuje się skazanych wykazujących znaczny stopień demoralizacji albo skazanych za przestępstwo popełnione w zorganizowanej grupie. Mankament polega na tym, że do definicji regulaminowej nie włączono zachowań potencjalnego skazanego/aresztowanego niebezpiecznego wymienionych w * 7 ust. 1 zarządzenia w sprawie klasyfikacji skazanych. Może to w praktyce powodować nieporozumienia, np. skazany zakwalifikowany do "niebezpiecznych" na podstawie usiłowania ucieczki (który nie jest zdemoralizowany w stopniu znacznym) bez znajomości zarządzenia o klasyfikacji skazanych nie znajdzie w regulaminie wyraźnej normy dotyczącej podstawy zakwalifikowania go do tej grupy. Regulamin traktuje bowiem tylko o "skazanych wykazujących znaczny stopień demoralizacji lub zagrożenia społecznego" (§ 1211 ust. 1).

Zakwalifikowanie skazanego podlega okresowej weryfikacji. W regulaminie brak jest normy określającej termin po jakim skazany podlega takiej weryfikacji - jest on wymieniony tylko w zarządzeniu w sprawie klasyfikacji skazanych. Ze względów gwarancyjnych należy uznać to za wadę. Skazany powinien zostać wyraźnie poinformowany w dostępnym mu źródle o okresie podlegania Norma ta powinna zostać umieszczona w regulaminie .
O zakwalifikowaniu skazanego powiadamia się sędziego penitencjarnego.

Skazani "niebezpieczni" zostają osadzeni w oddziałach lub celach dla nich przeznaczonych. Te ostatnie są zamknięte przez całą dobę. Regulamin nakazuje, aby cele były wyposażone w dodatkowe urządzenia techniczno-ochronne. Skazani podlegają przeszukaniu przy każdorazowym wyjściu i powrocie do celi. Ruch skazanych po terenie zakładu karnego ograniczony jest do niezbędnych potrzeb i odbywa się pod wzmożonym nadzorem. Spacery skazanych odbywają się w wyznaczonych miejscach wyposażonych w dodatkowe urządzenia techniczno-ochronne oraz także pod wzmożonym nadzorem. Skazany niebezpieczny może być zatrudniony tylko w oddziale, w którym jest osadzony.

Skazany "niebezpieczny" nie może korzystać z nagród w postaci zezwolenia na dodatkową paczkę żywnościową, widzenia bez osoby nadzorującej, widzenia poza terenem ZK na czas do 24 godz. oraz z przepustki do 5 dni. Widzenie jego nie może odbywać się wspólnie z innymi skazanymi. "Niebezpieczny" nie może nosić własnej odzieży i obuwia, korzystać z aparatu telefonicznego na własny koszt, rozmów telefonicznych bez ich kontrolowania, korzystać z zajęć kulturalno-oświatowych oraz nabożeństw poza swoim oddziałem. Wreszcie skazanych poddaje się wzmożonemu oddziaływaniu penitencjarno-wychowawczemu, zgodnemu z indywidualnym programem wychowawczym.

3. 3. Regulamin wykonywania tymczasowego aresztowania
W rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości w sprawie regulaminu wykonywania tymczasowego aresztowania dodano nowy rozdział 61 "Wykonywanie tymczasowego aresztowania wobec tymczasowo aresztowanych wykazujących znaczny stopień demoralizacji lub zagrożenia społecznego". Są to § 481-§ 483.
Regulamin wykonywania tymczasowego aresztowania w omawianym zakresie stanowi wierne odzwierciedlenie zmian, które wprowadza regulamin wykonywania kary pozbawienia wolności (przy uwzględnieniu oczywistych odmienności wynikających z samej specyfiki instytucji tymczasowego aresztowania, np. o kwalifikacji tymczasowo aresztowanego do "niebezpiecznych" powiadamia się, oprócz sędziego penitencjarnego, także organ do którego dyspozycji aresztowany pozostaje, czyli od 4 sierpnia 1996 r. sąd karny ). Podstawowe różnice dotyczące tymczasowo aresztowanych "niebezpiecznych" w porównaniu ze skazanymi to:
* rezygnacja z ograniczania katalogu nagród tymczasowo aresztowanego (wydaje się to rozwiązaniem właściwym wobec skromnego katalogu nagród tymczasowo aresztowanego);
* nakaz otoczenia tymczasowo aresztowanego "wzmożoną opieką psychologiczną".

Tymczasowo aresztowani "niebezpieczni" osadzeni zostają w oddziałach lub celach dla nich przeznaczonych. Cele te winny być wyposażone w dodatkowe urządzenia techniczno-ochronne. Aresztowani podlegają przeszukaniu przy każdorazowym wyjściu i powrocie do celi. Ruch tymczasowo aresztowanych po terenie zakładu karnego ograniczony jest do niezbędnych potrzeb i odbywa się pod wzmożonym nadzorem. Spacery odbywają się także pod wzmożonym nadzorem i w wyznaczonych miejscach wyposażonych w dodatkowe urządzenia techniczno-ochronne. Tymczasowo aresztowani mogą być zatrudnieni tylko w oddziale w którym są osadzeni.

Pomimo, że nie wprowadzono ograniczeń do katalogu nagród tymczasowo aresztowanego z powodu zaliczenia go do "niebezpiecznych", regulamin zakazuje udzielenia widzeń takiej osobie w pomieszczeniu wspólnie z innymi tymczasowo aresztowanymi.

3. 4. Zarządzenie Ministra Sprawiedliwości w sprawie postępowania ze skazanymi i tymczasowo aresztowanymi niebezpiecznymi z 9 kwietnia 1996 r.
Wartość tego dokumentu wynika z kilku względów. Zarządzenie to istotnie uzupełnia procedurę kwalifikacyjną wobec "niebezpiecznych" przewidzianą w zarządzeniu w sprawie klasyfikacji skazanych. Postępowanie w sprawie zakwalifikowania skazanego do "niebezpiecznych" inicjuje kierownik działu ochrony danej jednostki. Kieruje on wniosek w tej sprawie do komisji penitencjarnej. Kierownik ma też obowiązek sporządzenia wniosku do komisji penitencjarnej w sprawie weryfikacji tej decyzji. Na komisji penitencjarnej ciążą ważne obowiązki:
* poinformowania skazanego o kwalifikacji do niebezpiecznych i wynikających z tego faktu warunkach pobytu w zakładzie;
* pouczenia skazanego o możliwości złożenia skargi na tę decyzję do sądu penitencjarnego .

Po wtóre, zarządzenie precyzuje sposób osadzenia skazanego niebezpiecznego w celi oraz wymienia jej wyposażenie. W celi mieszkalnej, w której przebywa skazany niebezpieczny, mogą być osadzeni wyłącznie skazani zakwalifikowani do tej grupy, w liczbie nie większej niż trzech (§ 7 ust. 3 zarządzenia) . Zarządzenie nakazuje, aby oddział dla niebezpiecznych wyposażony był w m. in. w drzwi o silnej konstrukcji lub w kratę wejściową z blokadą otwarcia, kamery telewizyjne, łączność bezprzewodową, sygnalizację alarmową oraz wyłączniki dopływu wody i energii elektrycznej do cel. Cela dodatkowo powinna być wyposażona w wewnętrzne kraty koszowe zabezpieczające okna i drzwi, kraty okienne powinny być wykonane ze stali o podwyższonej wytrzymałości lub zabezpieczone elektronicznie . Sprzęt kwaterunkowy w celi powinien być umocowany na stałe.

Zarządzenie wreszcie precyzuje bliżej sposób postępowania ze skazanymi niebezpiecznymi. Należy jednak zaznaczyć, że postępowanie owo ograniczono w zarządzeniu wyłącznie do kwestii związanych z ochroną. I tak np. celę w której przebywają skazani niebezpieczni otwiera się przy zachowaniu szczególnych środków ostrożności; w ciągu dnia w obecności co najmniej dwóch funkcjonariuszy. Zarządzenie przewiduje wyposażenie oddziałowego pracującego w oddziale dla niebezpiecznych w alarm osobisty, ręczny miotacz gazowy, kajdany i pałkę służbową. Ponadto oddziałowy w sytuacji "bezpośredniego kontaktu" ze skazanym niebezpiecznym pełni służbę w kamizelce ochronnej. Pomieszczenia, w których przebywają skazani niebezpieczni (cele mieszkalne, świetlice, pomieszczenia produkcyjne) przeszukuje się codziennie (dwukrotnie w ciągu dnia sprawdza się natomiast stan urządzeń ochronnych).
Należy zwrócić uwagę, że zarządzenie zawiera zbyteczne ograniczenia dotyczące miejsca pracy skazanego niebezpiecznego. Zarządzenie zakazuje zatrudnienia więźnia niebezpiecznego m. in. poza terenem zakładu (§ 14 pkt 5 zarządzenia). Tymczasem zarówno regulamin wykonywania kary pozbawienia wolności, jak i wykonywania tymczasowego aresztowania stanowią, że skazany (tymczasowo aresztowany) może być zatrudniony tylko w oddziale, w którym jest osadzony (§ 1212 pkt 6 oraz § 482 pkt 6 odpowiednich regulaminów).
Jednak najbardziej istotnym mankamentem omawianego zarządzenia jest jego milczenie w kwestiach postępowania penitencjarnego. Wydaje się, że ogólne postanowienia regulaminów o "wzmożonym oddziaływaniu penitencjarno-wychowawczym" czy "wzmożonej opiece psychologicznej" należałoby doprecyzować właśnie w zarządzeniu poświęconym postępowaniu z tą kategorią skazanych. Wyłącznie ochronna perspektywa prezentowana w zarządzeniu nie wróży dobrze pracy penitencjarnej z tą kategorią osób.

4. Próba oceny zmian przepisów dotyczących "niebezpiecznych" w świetle zaleceń Rady Europy z 1982 r.
Omówione wyżej polskie przepisy dotyczące więźniów niebezpiecznych charakteryzują się znacznym rozproszeniem ich w kilku różnych aktach prawnych o różnej randze. Należy zaznaczyć, że niektóre normy powinny znaleźć się w regulaminach (np. nakaz obowiązkowego pouczenia skazanego o możliwości złożenia skargi na decyzję o zakwalifikowaniu do niebezpiecznych). Podobnie regulaminy powinny wyraźnie określać okres na jaki zakwalifikowano więźnia do grupy "niebezpiecznych" - tymczasem informację o tym umieszczono w zarządzeniu w sprawie klasyfikacji skazanych. Rozproszenie norm powoduje, że nie będą dla skazanego (korzystającego z tekstu regulaminów) jasne w niektórych sytuacjach przyczyny kwalifikacji (zwłaszcza w sytuacji gdy kwalifikacja nastąpi na podstawie przyczyn wymienionych w § 7 ust. 1 zarządzenia w sprawie klasyfikacji skazanych). Nie wymaga podkreślenia fakt, że terminy "znaczny stopień demoralizacji albo zagrożenia społecznego" są nieostre.

Niezależnie od tych uwag ogólnych warto przyjrzeć się zmianom w polskich przepisach pod kątem ich zgodności z Zaleceniem nr R (82) 17 Komitetu Ministrów państw stron Rady Europy dotyczącym opieki i postępowania z więźniami niebezpiecznymi z 24 września 1982 r. Zalecenie należy do tzw. miękkiego prawa międzynarodowego, do którego przestrzegania państwo członkowskie Rady Europy zobowiązane jest przede wszystkim moralnie i politycznie (w odróżnieniu od "twardego" konwencyjnego prawa międzynarodowego, wynikającego przede wszystkim z ratyfikowanych przez państwo traktatów, do których przestrzegania państwo zobowiązane jest z mocy samego prawa) .
Dokument ten zaleca rządom państw członkowskich stosowanie wobec więźniów niebezpiecznych, tak dalece jak to możliwe zwykłych przepisów więziennych. Granicą stosowania środków bezpieczeństwa jest ich "niezbędna konieczność" oraz stosowanie ich z poszanowaniem godności ludzkiej i praw człowieka. Normy takiej brak w omawianych przepisach. Nakaz wykonywania kar w sposób humanitarny i z poszanowaniem godności ludzkiej skazanego wynika co prawda z art. 7 § 3 K.k.w., wydaje się jednak, że umieszczenie podobnego obowiązku w przepisach wykonawczych dobrze spełniałoby swą rolę w praktyce.
Zalecenie postuluje zróżnicowanie zastosowanych środków bezpieczeństwa w zależności od stopnia niebezpieczeństwa. Polskie przepisy nie przewidują zróżnicowania stosowanych środków - są one takie same dla każdego więźnia zakwalifikowanego do "niebezpiecznych" - ani nie stopniują samego niebezpieczeństwa skazanego.
Dokument Rady Europy przywiązuje znaczną wagę do przeciwdziałania ewentualnym negatywnym skutkom zakwalifikowania do skazanych niebezpiecznych. Zaleca on m. in. w tym celu zapewnienie nauczania, szkolenia zawodowego, pracy itp. jak i zwrócenie uwagi na problemy zdrowotne wynikające z podwyższonych warunków bezpieczeństwa. Wydaje się, że ogólne klauzule regulaminów o "wzmożonym oddziaływaniu penitencjarno-wychowawczym" czy "wzmożonej opiece psychologicznej" na poziomie zarządzeń czy instrukcji powinny nakazywać np. odpowiednie postępowanie terapeutyczne lub uruchomienie programu dla tej kategorii skazanych.
Wreszcie ostatni, choć najważniejszy element - personel więzienny. Zalecenie przewiduje przeprowadzenie odpowiedniego szkolenia wszystkich członków personelu pracujących z więźniami niebezpiecznymi. Szkolenie powinno kłaść nacisk na kwestie psychologiczne oraz wzajemnej komunikacji pomiędzy personelem a skazanym.

Dokument Rady Europy formułuje swe zalecenia na pewnym poziomie ogólności. Polskie przepisy dotyczące skazanych niebezpiecznych są prima facie zgodne z Zaleceniem. Po bliższej analizie okazuje się jednak, że istnieją luki w tych przepisach. Należy pamiętać, że względnie łatwe jest "zadekretowanie" jakiegoś działania w odpowiednim akcie prawnym. Czym innym jednak niż "prawo w książkach" jest "prawo w działaniu". W kwestii więźniów niebezpiecznych prawo może być tylko jednym z elementów wspomagających - obok oddziaływań psychologicznych. Wynika to wyraźnie z ducha Zaleceń.

[W:] Wina-kara-nadzieja-przemiana. Materiały I Krajowego Sympozjum Penitencjarnego, Kalisz 25-27 września 1996 pod red. J. Szałańskiego. Łódź-Warszawa-Kalisz: Centralny Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej, s. 170-180,