Europejski system prawny, zwłaszcza po doświadczeniach II wojny światowej, był i jest szczególnie wyczulony na fakty ewidentnego łamania praw człowieka. Głownie z tego powodu działania społeczności międzynarodowej doprowadziły do wypracowania różnych systemów ochrony praw człowieka - pierwotnie pod egidą Organizacji Narodów Zjednoczonych i w formie deklaracji, rezolucji lub zaleceń - następnie w systemach regionalnych w formach konwencji międzynarodowych. Obserwuje się wyraźne dążenie do regionalizmu (ściślej "kontynentalizmu") w opracowywaniu instrumentów międzynarodowych. Jednocześnie instrumenty te charakteryzują się coraz większym stopniem efektywności w sferze przeciwdziałania naruszeniom praw człowieka.

W kontekście doświadczeń II wojny światowej niezmiernie doniosłym problemem jest ochrona człowieka przed wszelkiego rodzaju nieludzkim lub okrutnym traktowaniem. J. Skupiński w związku z tym słusznie zauważa, ze osiągnięcie pewnego etapu rozwoju cywilizacji samo w sobie nie chroni człowieka przed okrutnym, nieludzkim czy poniżającym traktowaniem lub karaniem, a tym bardziej przed skrajna jego forma, jaka są tortury [1].

Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r. stanowi w art. 3, że nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiemu albo poniżającemu traktowaniu albo karaniu. Konwencja ta nie zawiera autentycznej definicji tortur ani nieludzkiego czy poniżającego traktowania lub karania. Świadomie pozostawiono lukę tę do wypełnienia orzecznictwu Europejskiego Trybunału Praw Człowieka [2].

Zakaz stosowania tortur wyrażony w Konwencji Europejskiej w art. 3 oraz środki ochrony wynikające z tejże konwencji są wystarczające. Mimo to społeczność międzynarodowa uznała, ze problem zakazu stosowania tortur jest tak ważny, ze należy stworzyć jeszcze efektywniejsze mechanizmy kontroli przestrzegania tego zakazu. Fakt ten spowodował prace nad europejskim instrumentem międzynarodowym mającym na celu także i zapobieganie torturom oraz innym formom nieludzkiego traktowania.

Komitet Ministrów Rady Europy 26 czerwca 1987 r. przyjął uchwaloną pięć miesięcy później przez państwa członkowskie Europejska Konwencje o Zapobieganiu Torturom i Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu lub Karaniu [3]. Novum w tej Konwencji jest mechanizm prewencyjny oparty głownie na wizytowaniu miejsc odosobnienia [4]. W preambule do Konwencji przeciwko torturom wyrażono przekonanie, ze "(...) ochrona osób pozbawionych wolności przed torturami i nieludzkim lub poniżającym traktowaniem i karaniem może być wzmocniona środkami pozasądowymi o charakterze zapobiegawczym."

Na mocy Konwencji powołano Europejski Komitet zapobiegania Torturom i Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu.

Do zadań Komitetu należy badanie przy pomocy wizyt "(...) sposobów traktowania osób pozbawionych wolności, mając na względzie wzmocnienie, jeśli zajdzie potrzeba, ochrony tych osób przed torturami i przed nieludzkim lub poniżającym traktowaniem i karaniem" (art. 1 Konwencji).

Każde państwo będące stroną Konwencji ma obowiązek umożliwienia Komitetowi wizytacji "(...) każdego miejsca podlegającego jurysdykcji państwa gdzie ludzie są pozbawieni wolności przez władze publiczne" (art. 2 Konwencji). Wynika z tego, ze Komitet ma prawo wizytowania nie tylko więzień i aresztów śledczych, ale także szpitali psychiatrycznych i zakładów dla nieletnich [5]. Wizytacje te mogą mieć charakter okresowy lub być zorganizowane na zasadzie ad hoc, jeśli Komitet uzna je za konieczne.

Państwo na którego terytorium znajduje się miejsce odosobnienia ma obowiązek umożliwić Komitetowi dostęp do tegoż terytorium i poruszanie się bez żadnych ograniczeń, udzielenia pełnej informacji o miejscach gdzie przetrzymywane są osoby pozbawione wolności i nieograniczony dostęp do tychże miejsc.

Państwo winno udzielić także innych informacji niezbędnych Komitetowi do wykonania jego zadań. Wysłannicy Komitetu maja prawo do rozmowy na osobności z osobami pozbawionymi wolności, a także z innymi osobami, które mogą dostarczyć istotnych informacji (np. z działaczami organizacji na rzecz praw więźniów).

Wizytacja członków Komitetu (minimum dwóch) odbywa się po uprzednim zawiadomieniu zainteresowanego państwa. Wyjątkowo władze państwa mogą wnieść sprzeciw przeciwko wizytacji w czasie i miejscu zaproponowanym przez Komitet. Konwencja ogranicza możliwości sprzeciwu państwa do względów tyczących obrony narodowej, bezpieczeństwa publicznego, możliwości poważnego zakłócenia porządku w miejscu wizytacji oraz w indywidualnych przypadkach trwania pilnego przesłuchania związanego z poważnym przestępstwem (art. 9 ust. 1).

W przypadku zgłoszenia sprzeciwu, państwo oraz Komitet maja obowiązek przystąpienia do konsultacji w celu wyjaśnienia sytuacji oraz porozumienia się co do środków umożliwiających Komitetowi szybkie wypełnianie jego funkcji. Jednym ze środków może być np. przeniesienie w inne miejsce osoby, która Komitet zamierzał odwiedzić.

Komitet po przeprowadzeniu wizytacji sporządza sprawozdanie dotyczące faktów ustalonych podczas jej trwania, biorąc pod uwagę wszelkie zastrzeżenia przedstawione przez zainteresowane państwo (art. 10). Komitet przekazuje państwu raport z zaleceniami, które uznał za konieczne. Konwencja przewiduje także możliwości konsultacji miedzy państwem a Komitetem w celu poprawy ochrony osób pozbawionych wolności.

W przypadku gdy państwo odmówi zmiany sytuacji zgodnie z zaleceniami Komitetu, może on zadecydować, po uprzednim przedstawieniu swojego stanowiska większością 2/3 głosów, o podaniu do publicznej wiadomości oświadczenia dotyczącego tej sprawy.

Konwencja postanawia, ze wszelkie informacje zebrane prze Komitet w związku z wizytacja, a także raporty i treść konsultacji z państwem są tajne. Raport może zostać jednak opublikowany wraz z uwagami zainteresowanej strony, jeśli wyrazi ona chęć przedstawienia takich uwag.

Sam Komitet składa się z członków w liczbie równej liczbie państw - stron Konwencji przy uwzględnieniu zasady, ze nie może być dwóch członków Komitetu posiadających obywatelstwo tego samego państwa. Wybierani są on przez Komitet Ministrów Rady Europy z listy kandydatów przygotowanej przez poszczególne delegacje krajowe. Delegacja danego kraju może przedstawić maksymalnie trzech kandydatów. Kadencja członka Komitetu trwa cztery lata.

Członkowie Komitetu winni być wybierani spośród osób o wysokich walorach moralnych, znanych ze swej fachowości w dziedzinie praw człowieka lub posiadających odpowiednie doświadczenie w sprawach objętych Konwencja (art.4).

Konwencja daje Komitetowi prawo do powołania ekspertów pracujących pod jego kontrola i według jego zaleceń. Eksperci winni posiadać podobne kwalifikacje, jak członkowie Komitetu.

Konwencja przyznaje członkom Komitetu oraz ekspertom przywileje i immunitety na czas pełnienia funkcji oraz odbywanych w tym celu podróży. Precyzuje je bliżej aneks do Konwencji. Należą do nich m.in. immunitet przed aresztowaniem lub zatrzymaniem i zajęciem osobistego bagażu, w odniesieniu do wypowiedzianych i zapisanych słów, wszelkich działań dokonanych przez członków Komitetu oraz immunitet od jakiegokolwiek postępowania prawnego. Ponadto członkowi Komitetu przysługuje zwolnienie od wszelkich ograniczeń swobody poruszania się przy wyjeździe i powrocie do kraju zamieszkania jak i przy wjeździe i wyjeździe do kraju w którym wykonuje on swe funkcje.

Aneks stanowi expressis verbis, że przywileje i immunitety przyznawane sa członkom Komitetu nie dla osobistej korzyści, lecz dla zapewnienia niezależnego wykonywania swoich funkcji. Prawo cofnięcia immunitetu przysługuje jedynie Komitetowi. Prawo to jednak staje się obowiązkiem w przypadku, gdyby w opinii Komitetu immunitet uniemożliwiałby proces wymierzenia sprawiedliwości oraz gdyby mógł być cofnięty bez szkody dla celu w którym został przyznany.

Komitet obraduje przy drzwiach zamkniętych i posiada własne reguły proceduralne do uchwalenia których zobowiązuje go sama Konwencja [6]. Raz do roku Komitet przekazuje Komitetowi Ministrów Rady Europy ogólny raport ze swej działalności. Jest on przekazywany Zgromadzeniu Doradczemu i po dyskusji jest publikowany. Do chwili obecnej Komitet opublikował dwa raporty ze swej dzialalnosci [7].

Powyższe omówienie Konwencji wymaga jej oceny wśród innych instrumentów służących międzynarodowej ochronie praw człowieka. Konwencja jest aktem bardzo świeżej daty - weszła w życie 1 lutego 1989 r. Została dotychczas ratyfikowana przez 23 państwa członkowskie Rady Europy. Polska, wstępując w poczet państw członkowskich Rady Europy i ratyfikując Europejską Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności nie podpisała Europejskiej Konwencji o Zapobieganiu Torturom.

Niewątpliwym atutem i nowością Konwencji jest jej "prewencyjna" orientacja. Dotychczas istniejące instrumenty międzynarodowe słabo eksponowały możliwości zapobiegania torturom oraz nieludzkiemu traktowaniu ex ante. Interesującym rozwiązaniem prawnym jest instytucja konsultacji przewidziana w Konwencji. Ten mediacyjno-koncyliacyjny charakter postanowień Konwencji ma na celu wyraźnie ochrone praw człowieka i jej ustawiczne polepszanie, a nie tylko potępienie danego państwa w opinii społeczności europejskiej. Wskazuje na to także poufny charakter sprawozdań i raportów Komitetu. Przegląd dotychczasowych osiągnięć Komitetu przedstawia się wcale imponująco. W latach 1990-1991 Komitet odwiedził dziesięć państw (w tym dwukrotnie Turcję) wizytując łącznie ponad 100 różnych instytucji izolujących ludzi. W kilku przypadkach (m.in. Wielkiej Brytanii, Szwecji, Danii, Austrii) opublikowano sprawozdanie z wizytacji członków Komitetu w danym państwie.

Konwencja właściwie nie przewiduje środków represyjnych poza jednym - odwołaniem się do opinii społeczności europejskiej [8]. Środek ten jest niezmiernie dotkliwy dla władz państwa odpowiedzialnego za ochrone własnych obywateli, zwłaszcza pozbawionych wolności. Należy oczekiwać, że rozwiązania Europejskiej Konwencji o Zapobieganiu Torturom i Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu lub Karaniu wpływać będą stymulująco na władze państw w kierunku skutecznej eliminacji naruszeń praw człowieka. W tym kontekście oczekiwać należy także szybkiej ratyfikacji tej Konwencji przez Polskę. Jej mechanizm, działając łącznie z Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, wymusi przystosowanie wewnętrznego prawa polskiego do standardów europejskich.

Przypisy:

1 J. Skupiński: Zakaz stosowania tortur lub innego nieludzkiego traktowania (w:) Prawa człowieka. Model prawny. Ossolineum, Wrocław 1991, s. 217 i nast. [powrót do tekstu]

2 Definicję tortur zawiera natomiast Konwencja w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne NZ 10 grudnia 1984 r., ratyfikowana przez Polskę 9 czerwca 1989 r. Art. 1 ust. 1. tejże Konwencji stanowi:
"W rozumieniu niniejszej konwencji określenie "tortury" oznacza każde działanie, którym jakiejkolwiek osobie umyślnie zadaje się ostry ból lub cierpienie, fizyczne bądź psychiczne, w celu uzyskania od niej lub od osoby trzeciej informacji lub wyznania, w celu ukarania jej za czyn popełniony przez nią lub osobę trzecią albo o którego dokonanie jest ona podejrzana, a także w celu zastraszenia lub wywarcia nacisku na nią lub trzecia osobę albo w jakimkolwiek innym celu wynikającym z wszelkiej formy dyskryminacji, gdy taki ból lub cierpienie powodowane są przez funkcjonariusza państwowego lub inną osobę występująca w charakterze urzędowym lub z ich polecenia albo za wyraźną lub milczącą zgoda. Określenie to nie obejmuje bólu lub cierpienia wynikających jedynie ze zgodnych z prawem sankcji, nieodłącznie związanych z tymi sankcjami lub wywołanych przez nie przypadkowo." (Dz.U. z 2 grudnia 1989 r., nr 63, poz. 378; załącznik). [powrót do tekstu]

3 European Convention for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment. Tekst Konwencji w: Council of Europe. Human Rights. Information Sheet No 21, Strasbourg 1988, s. 150 i n. Do chwili napisania niniejszego artykułu (listopad 1992) tekst Konwencji nie byl publikowany w jezyku polskim (!). [powrót do tekstu]

4 M. A. Nowicki - Nowy rozdział, Rzeczpospolita, 26 września 1991 r. [powrót do tekstu]

5 Art. 17 ust. 3 Konwencji stanowi, ze Komitet nie będzie wizytować miejsc skutecznie i regularnie odwiedzanych przez przedstawicieli władz powierniczych lub Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża na mocy Konwencji Genewskich z 1949 r. i Protokołu Opcyjnego do tychże z 1977 r. [powrót do tekstu]

6 "Rules of Procedures"; Council of Europe, European Committee for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment, CPT/ Inf (91)8, Strasbourg, 20 September 1991. [powrót do tekstu]

7 "1st General Report on the CPT`s Activities covering the period November 1989 to December 1990", Council of Europe, CPT (91)3, Strasbourg 20 February 1991; "2nd General Report on the CPT`s Activities covering the period 1 January to 31 December 1991", Council of Europe, CPT/Inf (92)3, Strasbourg 13 April 1992. [powrót do tekstu]

8 Warto nadmienić, ze Konwencja jest mechanizmem bardzo konsekwentnym - zawiera ona wyraźny zakaz możliwości skorzystania z instytucji zastrzeżenia (przewiduje oczywiście możliwość wypowiedzenia ). [powrót do tekstu]