1. Prawa człowieka w Europie
W europejskim systemie ochrony praw człowieka najważniejszym aktem prawnym jest niewątpliwie Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 1950 r. [1] Do kompetencji organów Konwencji (Europejskiej Komisji Praw Człowieka oraz Europejskiego Trybunału Praw Człowieka) należy m. in. rozstrzyganie przypadków pogwałcenia zakazu wyrażonego w art. 3 Konwencji: "Nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu postępowaniu albo karaniu".
W drugiej połowie lat osiemdziesiątych uznano jednak, że system quasi-sądowy preferujący skargi indywidualne i międzypaństwowe jest niewystarczający. Stwierdzono wówczas, że powinien on zostać wzmocniony środkami pozasądowymi i posiadającymi charakter prewencyjny. Dlatego 26 listopada 1987 r. podpisano Europejską konwencję o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu [2].
2. Europejski Komitet Zapobiegania Torturom
Na mocy postanowień Konwencji powołano Europejski Komitet Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Postępowaniu albo Karaniu (dalej: Komitet). Członkom Komitetu przysługuje prawo lustracji [3] i badania sposobów postępowania z osobami pozbawionymi wolności, zwłaszcza ochrony przed torturami, nieludzkim lub poniżającym traktowaniem albo karaniem.
Każde państwo strona jest zobowiązane zezwolić członkom Komitetu (oraz ekspertom przezeń powołanym [4] i tłumaczom) na lustrację w każdym miejscu, w którym są ludzie pozbawieni wolności przez władze publiczne [5]. Państwo nie może uchylić się zatem uchylić od poddania się lustracji. Komitetowi przysługuje więc prawo lustrowania aresztów policyjnych i śledczych, więzień, zakładów dla nieletnich, szpitali psychiatrycznych, obozów dla uchodźców i innych instytucji, w których są izolowani ludzie pozbawieni wolności [6]. Z postanowień Konwencji wynika, że państwo ma obowiązek pozytywnego działania, a nie tylko biernego przyzwolenia na lustrację. Państwo, na którego terytorium znajduje się miejsce odosobnienia, ma obowiązek zapewnić Komitetowi wjazd na to terytorium i przemieszczanie się na nim bez żadnych ograniczeń, udzielić pełnej informacji o miejscach, w których przebywają osoby pozbawione wolności oraz umożliwić nieograniczony dostęp do tychże miejsc (art. 8 Konwencji). Standardowym, lecz ważnym uprawnieniem jest prawo do przeprowadzania rozmów na osobności z każdą osobą pozbawioną wolności oraz z osobą, która w przekonaniu Komitetu może dostarczyć istotnych informacji.
3. Cele Komitetu
Komitet wyraźnie stwierdził, że jego celem nie jest publiczne krytykowanie państw, lecz raczej udzielanie pomocy w znalezieniu mechanizmów eliminacji nie akceptowanego działania lub postępowania. Aby wykonać to zadanie przestrzega on trzech podstawowych zasad:
- zakaz tortur wobec osób pozbawionych wolności jest absolutny;
- tortury, nawet jeśli są stosowane w łagodniejszych formach, są sprzeczne z zasadami cywilizowanego postępowania;
- tortury szkodzą nie tylko ofierze, lecz także poniżają osobę urzędową, która je stosuje je lub na nie zezwala [7].
W literaturze przedmiotu wymienia się jeszcze dwie zasady - współpracy oraz poufności.
Zasada współpracy polega na dialogu między władzami państwa oraz Komitetem w celu implementacji zaleceń oraz - jeśli to konieczne - długoterminowych zmian strukturalnych systemu prawnego, a ponadto zasada nakłada obowiązek uwzględniania i ponoszenia kosztów związanych z wypełnianiem zobowiązań podjętych przez państwo (działalność Komitetu jest finansowana z budżetu Rady Europy).
Zasada poufności zobowiązuje Komitet i państwo do utrzymywania podejmowanych działań i stwierdzonych faktów w ścisłej tajemnicy. Wyjątkami od tej zasady jest obowiązek opublikowania raportu z lustracji na żądanie państwa oraz faktów związanych z pogwałceniem art. 3 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności w formie publicznego oświadczenia [8]. Konsekwencją powyższej zasady jest niezamieszczanie w sprawozdaniach Komitetu żadnych danych o charakterze osobistym bez wyraźnej zgody zainteresowanej osoby.
4. Lustracja
Lustracja (okresowa lub ad hoc) przeprowadzana przez członków Komitetu (minimum dwóch) oraz ekspertów i tłumaczy może nastąpić po uprzednim zawiadomieniu zainteresowanego państwa. Czyni się to najczęściej dwa tygodnie przed zaplanowanym terminem, wskazując miejsca, które Komitet zamierza odwiedzić (możliwe jest także lustrowanie miejsc wcześniej nie określonych) oraz nazwiska członków Komitetu, ekspertów i innych towarzyszących im osób. W sytuacjach wyjątkowych władze państwa mogą przedstawić swoje zastrzeżenia co do czasu lub miejsca zamierzonej przez Komitet lustracji. Jednakże mogą być one poczynione jedynie przez wzgląd na obronę narodową, bezpieczeństwo publiczne, poważne zakłócenie porządku w miejscu lustracji oraz w indywidualnych przypadkach - na konieczność przeprowadzenia nie cierpiącego zwłoki przesłuchania dotyczącego ciężkiej zbrodni.
W wypadku zgłoszenia zastrzeżenia, państwo oraz Komitet mają obowiązek przystąpienia do konsultacji w celu wyjaśnienia sytuacji i porozumienia się co do ustaleń umożliwiających Komitetowi możliwie szybko wypełnić swoje funkcje (np. przeniesienia w inne miejsce osoby, którą Komitet zamierza odwiedzić).
5. Sposób działania
Typowa lustracja przebiega następująco: rozpoczyna ją spotkanie delegacji Komitetu z władzami danego państwa (ministrem i/lub wysokiej rangi urzędnikami niektórych ministerstw) oraz z przedstawicielami krajowych pozarządowych organizacji specjalizujących się w dziedzinach zbieżnych z działalnością Komitetu. Następnie delegacja udaje się do miejsc izolowania osób pozbawionych wolności, często już w mniejszych grupach. W niektórych przypadkach grupy działały w różnych częściach lustrowanego kraju, jednakże z reguły pozostają one w tym samym miejscu. Zasadą pracy Komitetu jest obecność lekarza w każdej grupie lustratorów.
Członkowie Komitetu spędzają przeciętnie od 1,5 do 2 dni w instytucjach średniej wielkości i dużych (400 i więcej miejsc). W instytucjach policyjnych lustracja trwa krócej. Podczas lustracji członkowie delegacji sporządzają notatki; postanowiono nie używać magnetofonów i aparatów fotograficznych.
Po dokonanej lustracji przewodniczący delegacji wraz z swym zespołem spotykał się ponownie (jeśli jest to możliwe) z władzami krajowymi. Uznano, że spotkania takie są ważne dla obu stron chcących wymienić pierwsze wstępne wrażenia z lustracji, wyjaśnić okoliczności z nią związane, sposób działania delegacji, ewentualne wątpliwości itp.
Przed opuszczeniem kraju członkowie Komitetu dyskutują nad projektem sprawozdania przygotowanym przez przewodniczącego i wyznaczają osoby odpowiedzialne za opracowanie jego poszczególnych części.
6. Sprawozdanie
Sprawozdanie Komitetu obejmuje fakty stwierdzone podczas lustracji przy uwzględnieniu zastrzeżeń przedstawionych przez zainteresowane państwo. Jest ono przekazywane państwu wraz z zaleceniami, które Komitet uznał za konieczne. Konwencja przewiduje także możliwość konsultacji Komitetu z tymże państwem w celu zasugerowania mu sposobu poprawy ochrony osób pozbawionych wolności. Komitet publikuje sprawozdanie wraz z uwagami zainteresowanej strony, jeżeli państwo wyrazi chęć ich przedstawienia.
7. Dorobek Komitetu
Komitet, mimo krótkiego jeszcze okresu działania ma już znaczny dorobek, udokumentowany w opublikowanych sprawozdaniach z lustracji krajowych oraz w czterech rocznych ogólnych sprawozdaniach [9] z jego działalności. Ponadto (do marca 1995 r.) ukazało się dziewiętnaście sprawozdań z lustracji okresowych wraz z piętnastoma odpowiedziami państw (odpowiedzi nie opublikowały Belgia, Dania, Malta i San Marino).
W latach 1990 - 1993 Komitet przeprowadził w dwudziestu czterech państwach dwadzieścia sześć lustracji (dwadzieścia cztery okresowe oraz dwie lustracje ad hoc) [10]. W okresie tym zlustrowano łącznie 310 instytucji, w tym: 175 - związanych z policją, (policją samorządową, żandarmerią, gwardią cywilną - w zależności od sposobu organizacji instytucji policyjnych i parapolicyjnych w ustawodawstwach wewnętrznych lustrowanych państw), 91 - związane z więziennictwem [11] oraz - 44 inne [12].
8. "Sankcje"
Komitet może stosować środki nacisku na państwa - strony Konwencji, które nie stosują się do jego zaleceń lub odmawiają współpracy.
Art. 10 ust. 2 Konwencji przewiduje - w przypadku odmowy przez państwo współpracy lub zmiany stosowanych praktyk, zgodnie z zaleceniami Komitetu - możliwość podania do wiadomości publicznej oświadczenia Komitetu w tej sprawie. Sankcją jest upublicznienie sprawy dotychczas poufnej i poddanie jej osądowi społeczności międzynarodowej. Jest to na pozór "miękka" sankcja, choć znalezienie się pod pręgierzem społeczności międzynarodowej pod zarzutem stosowania tortur na własnym terytorium wobec obywateli pozbawionych wolności grozi wykluczeniem ze wspólnoty państw przestrzegających zasady rządów prawa oraz standardów praw człowieka (z art. 10 ust. 2 Komitet skorzystał w 1992 r. stosując przewidzianą w nim "sankcję" wobec Turcji).
9. Stosunek Europejskiej Konwencji o Zapobieganiu Torturom do Konwencji w Sprawie Zakazu Stosowania Tortur ONZ
Warto wspomnieć, że w systemie ONZ trwają prace nad Protokołem opcyjnym do Konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innemu nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania [13]
Słabszy - w porównaniu z systemem europejskim - system powszechny, przewiduje w projekcie tego Protokołu instytucję lustracji (visit) miejsc pozbawienia wolności, którą przeprowadzałby odpowiedni organ (Podkomitet Zapobiegania Torturom oraz Innemu Okrutnemu, Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu).
Projekt Protokołu przewiduje, "że tylko w wyjątkowych wypadkach, spowodowanych szczególnymi okolicznościami", Podkomitet spełniałby swe zadanie wobec państwa strony Protokołu i konwencji regionalnej, ustanawiającej podobny, efektywny system lustracji. Hipotetycznie dotyczyłoby to państw europejskich, sygnatariuszy Konwencji Rady Europy i (ewentualnie) omawianego Protokołu [14].
Wydaje się że, że jesteśmy świadkami tworzenia się ogólnoświatowego standardu systemu lustracji, wzorowanego na systemie regionalnym. W przypadku przyjęcia Protokołu przez państwa europejskie mogą wystąpić pewne komplikacje prawne będące następstwem podwójnego systemu lustracji. Nie należy jednak zapominać o państwach innych kontynentów, np. Azji, gdzie (choćby tylko wymienić Chiny, Indie czy Pakistan) nie funkcjonuje skutecznie system powszechny i nie istnieje żadna konwencja regionalna przeciwdziałająca zjawisku tortur.
W związku z kampanią społeczności międzynarodowej mającej na celu wykorzenienie zjawiska tortur (zwłaszcza podejmowaną przez organizacje pozarządowe, takie jak Amnesty International czy SOS Torture) z uznaniem należy przyjąć fakt ratyfikowania przez Polskę Europejskiej konwencji o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu. Według nieformalnych informacji, Europejski Komitet Zapobiegania Torturom zamierza przyjechać w celu przeprowadzenia okresowej lustracji do Polski w 1995 r. Nie tylko odpowiedzialne władze, lecz także wszyscy obywatele zostaną poddani swego rodzaju "testowi" wolności wymagającemu odpowiedzi na pytanie: czy w Polsce jest przestrzegany zakaz stosowania tortur oraz nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania ?
