Kwerenda rodzimej literatury dotyczącej stosowania środków przymusu i broni palnej przez Służbę Więzienną wskazuje, że jest ona uboga, by nie rzec, że prawie nie istnieje. Obie "Księgi jubileuszowe więziennictwa polskiego" (wydane w 1929 r. oraz w 1988 r.) albo milczą na ten temat, albo zawierają jedynie informacje przyczynkarskie [7]. Także w dostępnych pracach "resortowych" wydanych po 1945 r. nie poruszano tego tematu [8]. Najnowsze opracowanie Biura Rzecznika Praw Obywatelskich dotyczące więziennictwa nie poświęca uwagi stosowaniu broni przez Służbę Więzienną [9]. Powody tej wstrzemięźliwości można wiązać w swoim czasie zapewne z funkcjonowaniem cenzury oraz z utrudnionym dostępem do danych. Dane te stanowiły tajemnicę służbową lub państwową. Poza tym, temat ten w czasie oficjalnie lansowanej ideologii "dalszego udoskonalania systemu resocjalizacji" zakłócałby oczywiście obraz więziennictwa jaki chcieliby postrzegać ówcześni decydenci polityczni.

O tym, że tematyka ta zasługuje na bliższą uwagę, przekonuje tragiczny w skutkach okres buntów więziennych oraz ich tłumienia przez funkcjonariuszy SW w 1989 r. W czasie tamtych protestów zginęło 7 osób, a co najmniej kilkaset zostało pobitych. Sprawy karne, dotyczące pobicia skazanych przeniesionych do innych zakładów zakończyły się umorzeniem, sporadycznie skazaniem lub nie zostały zakończone. Na zakończenie czeka wciąż trwający od 8 lat proces przed Sądem Rejonowym w Człuchowie przeciwko 44 funkcjonariuszom SW z zakładu karnego w Czarnem [10].

W tym stanie rzeczy należy więc pro domo sua, dokonać analizy i oceny przepisów dotyczących stosowania środków przymusu bezpośredniego oraz broni przez SW pod kątem standardów międzynarodowych.

Do 1996 r. stosowanie środków przymusu i broni palnej przez SW regulowały przepisy rangi podustawowej. Przepisy te były zawarte w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 lutego 1975 r. w sprawie dopuszczalności użycia przez funkcjonariuszy Służby Więziennej broni oraz stosowania siły fizycznej i szczególnych środków bezpieczeństwa [11]. Rozporządzenie wydano na podstawie delegacji zawartej w art. 214 Kodeksu karnego wykonawczego z 1969 r.

W dniu 31 sierpnia 1996 r. weszła w życie ustawa z dnia 26 kwietnia 1996 r. o Służbie Więziennej (dalej: ustawa o SW) [12]. W ślad za tym aktem, dnia 4 grudnia 1996 r. weszło w życie rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 20 listopada 1996 r. w sprawie szczegółowych warunków stosowania środków przymusu bezpośredniego oraz użycia broni palnej lub psa służbowego przez funkcjonariuszy Służby Więziennej oraz sposobu postępowania w tym zakresie (dalej: rozporządzenie RM) [13].

Ustawa o SW do najważniejszych zadań tej formacji zalicza (obok prowadzenia działalności resocjalizacyjnej oraz wykonywania tymczasowego aresztowania w sposób zabezpieczający prawidłowy tok postępowania karnego) "ochronę społeczeństwa przed sprawcami przestępstw osadzonymi w zakładach i aresztach śledczych" oraz zapewnienie tamże "porządku i bezpieczeństwa" (art. 1 ust. 3 pkt. 4 i 5 ustawy o SW).

Na marginesie warto zwrócić uwagę na interesujące losy umiejscowienia tej problematyki w aktach ustawowych. Pierwotnie kwestie te zostały uregulowane w Projekcie Kodeksu karnego wykonawczego, który wpłynął do Sejmu 18 sierpnia 1995 r. [14] W kwietniu 1996 r. Sejm uchwalił wspomnianą ustawę o SW, która zawierała przepisy dotyczące stosowania środków przymusu oraz użycia broni. Tak więc nowy, uchwalony 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy [15] ostatecznie nie reguluje omawianej problematyki. Pozostanie ona w ustawie o SW. Wydaje się, że z punktu widzenia głównego adresata norm Kodeksu karnego wykonawczego - skazanego - lepsze byłoby jednak umiejscowienie kwestii środków przymusu i użycia broni w samym Kodeksie niż w ustawie o SW.

A) Środki przymusu bezpośredniego

Ustawa o SW upoważnia funkcjonariuszy tej służby podczas pełnienia obowiązków służbowych do stosowania względem osób pozbawionych wolności środków przymusu bezpośredniego. Ustawa wymienia 12 takich środków [16]. W porównaniu do poprzednio obowiązującego stanu prawnego katalog środków uległ zwiększeniu o 5 pozycji (kask ochronny, prowadnice, siatkę obezwładniającą, użycie reflektora olśniewającego oraz użycie pocisków niepenetracyjnych, miotanych z broni palnej, czyli pocisków gumowych).

Środki powyższe mogą być stosowane, jeżeli to konieczne, wyłącznie w celu przeciwdziałania usiłowaniu zamachu na życie lub zdrowie własne albo innej osoby, nawoływaniu do buntu, rażącemu nieposłuszeństwu, groźnemu zakłóceniu spokoju i porządku [17], niszczeniu mienia lub ucieczce osoby pozbawionej wolności [18].

Przed zastosowaniem środka przymusu funkcjonariusz SW zobowiązany jest wezwać osadzonego lub inną osobę do zachowania zgodnego z prawem, a w razie niepodporządkowania się wezwaniu - ostrzec o możliwości zastosowania tego środka (§ 2 ust. 2 rozporządzenia RM).

Ustawa zezwala na zastosowanie określonych środków przymusu także wobec innych osób niż pozbawione wolności "w razie groźnego zakłócenia przez te osoby porządku na terenie jednostek więziennictwa" oraz w przypadkach, gdy dopuszczalne jest użycie broni (określone w art. 20 ustawy o SW). Prawo zakazuje stosowania wobec tych osób umieszczenia w celi izolacyjnej, założenia kasku ochronnego oraz założenia pasów obezwładniających lub kaftana bezpieczeństwa. A contrario, wszystkie pozostałe środki przymusu mogą wobec nich być stosowane.

Wobec kobiet nie wolno stosować petard, pałek służbowych oraz pocisków gumowych. Wobec kobiet ciężarnych lub karmiących nie wolno ponadto stosować także pasów obezwładniających lub kaftana bezpieczeństwa, wodnych oraz chemicznych środków obezwładniających, siatki obezwładniającej i reflektora olśniewającego.

Art. 19 ust. 5 ustawy o SW zezwala, aby w uzasadnionych przypadkach w czasie konwojowania lub doprowadzania osoby pozbawionej wolności zastosować kajdany, pas obezwładniający lub prowadnice w celu zapobieżenia ucieczce lub czynnej agresywności tej osoby. Wydaje się, że jednym z owych "uzasadnionych przypadków" jest konwojowanie skazanego niebezpiecznego [19]. Odpowiednie zarządzenie regulujące sposób postępowania z tą kategorią skazanych nakazuje konwojować skazanych niebezpiecznych przy zachowaniu wzmożonych środków bezpieczeństwa [20].

Rozporządzenie RM zezwala na jednoczesne zastosowanie "w razie uzasadnionej potrzeby" kilku środków przymusu bezpośredniego (§ 2 ust 2). Stwierdzenie takie powinno być zawarte jednak w ustawie, a nie w akcie niższej rangi. Regulacja ta powoduje paradoksalną sytuację, że materia przynależna ustawie (ingerencja przedstawiciela państwa w prawo obywatela do nietykalności cielesnej) jest rozszerzona przez przepisy aktu niższej rangi.

Rozporządzenie RM precyzyjnie określa kto i w jakich sytuacjach decyduje o zastosowaniu środka przymusu. Generalną zasadą jest to, że decyzję podejmuje kierownik jednostki lub osoba go zastępująca. Funkcjonariusz SW może natomiast samodzielnie decydować o zastosowaniu środków przymusu bezpośredniego w przypadku usiłowania zamachu na życie ludzkie, usiłowania ucieczki przez osadzonego, a także w pościgu za osadzonym lub inną osobą.

Osoby, wobec których zastosowano środek przymusu poddaje się badaniu lekarskiemu, o ile to jest możliwe w czasie stosowania środka, a także po zaprzestaniu jego stosowania. Jeśli osoba ta nie jest skazanym, badania lekarskiego dokonuje się po wyrażeniu przez nią zgody, chyba, że grozi jej utrata życia lub nie jest w stanie ona wyrazić swojej woli.

Rozporządzenie RM milczy na temat czasu trwania stosowania środków przymusu bezpośredniego. Nie sprecyzowano limitu czasowego trwania poszczególnego środka. Ustawa o SW zakazuje jedynie stosowania środków przymusu dłużej niż wymaga tego potrzeba (art. 19 ust. 6 ustawy o SW). Tym niemniej, rozporządzenie RM zobowiązuje lekarza, w przypadku stosowania umieszczenia w celi zabezpieczającej, założenia kasku ochronnego, kajdan lub prowadnic oraz pasów obezwładniających lub kaftana bezpieczeństwa przez okres powyżej 24 godzin do przedstawienia po badaniu opinii co do możliwości dalszego stosowania tych środków. Ponadto dowódca zmiany w danym zakładzie zobowiązany jest do oceniania w odstępach czasu nie przekraczających dwóch godzin czy nadal konieczne jest stosowanie tych środków. Osadzony, wobec którego zastosowano powyższe środki, podlega ponadto kontroli funkcjonariusza pełniącego służbę w oddziale nie rzadziej niż co godzinę. Jeśli natomiast miało miejsce usiłowanie zamachu na własne życie, zachowanie osadzonego kontroluje się nie rzadziej niż co 15 minut [21].

Z zastosowania środka przymusu sporządza się protokół. Sporządza go funkcjonariusz dowodzący czynnościami związanymi z zastosowaniem środka przymusu bezpośredniego (protokołu nie sporządza się w przypadku stosowania środków w czasie konwojowania lub doprowadzania więźnia). Oprócz lekarza dokonującego badań, protokół podpisuje także kierownik jednostki po przeprowadzeniu rozmowy z osadzonym, wobec którego zastosowano środki przymusu.

Według informacji, którą uzyskałem w Centralnym Zarządzie Służby Więziennej, nie prowadzi się centralnej ewidencji przypadków stosowania przymusu bezpośredniego [22]. Nie jest więc możliwe podanie danych statystycznych - wymagałoby to zebrania danych z wszystkich jednostek penitencjarnych w Polsce.

B) Stosowanie broni palnej

Jeżeli powyżej omówione środki przymusu bezpośredniego są niewystarczające lub ich użycie ze względu na okoliczności danego zdarzenia nie jest możliwe, funkcjonariusz SW ma prawo użycia broni palnej [23] (lub psa służbowego) wyłącznie:

1. w celu odparcia bezpośredniego zamachu na życie, zdrowie lub wolność funkcjonariusza albo innej osoby oraz w celu przeciwdziałania czynnościom zmierzającym bezpośrednio do takiego zamachu,
2. przeciwko osobie nie podporządkowującej się wezwaniu do natychmiastowego porzucenia broni palnej lub innego niebezpiecznego narzędzia, których użycie zagrozić może życiu lub zdrowiu funkcjonariusza albo innej osoby,
3. przeciwko osobie, która usiłuje bezprawnie, przemocą odebrać broń palną funkcjonariuszowi lub innej osobie uprawnionej do posiadania broni palnej,
4. w celu odparcia niebezpiecznego, bezpośredniego zamachu na obiekty zakładu karnego lub aresztu śledczego,
5. w celu udaremnienia ucieczki osoby pozbawionej wolności z zakładu karnego zamkniętego lub aresztu śledczego [24],
6. w celu odparcia bezpośredniego zamachu na konwój ochraniający osoby, broń palną, amunicję, dokumenty zawierające wiadomości stanowiące tajemnicę państwową, pieniądze lub inne przedmioty wartościowe,
7. w celu udaremnienia ucieczki konwojowanej lub dozorowanej osoby pozbawionej wolności, jeśli:
   a) pozbawienie wolności nastąpiło w związku z podejrzeniem lub stwierdzeniem popełnienia przestępstw: zabójstwa, rozboju, kradzieży rozbójniczej, wymuszenia rozbójniczego, umyślnego ciężkiego uszkodzenia ciała, zgwałcenia ze szczególnym okrucieństwem, podpalenia lub umyślnego sprowadzenia w inny sposób niebezpieczeństwa powszechnego dla życia lub zdrowia, lub
   b) istnieje uzasadnione podejrzenie, że osoba pozbawiona wolności może użyć broni palnej, materiałów wybuchowych lub innego niebezpiecznego narzędzia,
8. w pościgu za osobą, wobec której użycie broni było dopuszczalne w przypadkach określonych w pkt. 1-3 oraz 5-7 (art. 20 ustawy o SW).

Katalog jest zbyt szeroko zakreślony w świetle zasady 9 oraz 16 Podstawowych Zasad Użycia Siły oraz Broni Palnej przez Funkcjonariuszy Porządku Prawnego ONZ (Basic Principles on the Use of Force and Firearms by Law Enforcement Officials) z 1990 r. (dalej: Zasady) [26]. Analiza art. 20 ustawy o SW w świetle Zasad rodzi pytanie o zasadność użycia broni w celu odparcia zamachu na obiekty zakładu karnego lub aresztu śledczego (art. 20 pkt. 4 ustawy o SW) [27] oraz w przypadkach zamachu na konwój ochraniający broń palną, amunicję itd. (art. 20 pkt. 6 ustawy o SW). Ta ostatnia sytuacja niekoniecznie musi powodować zagrożenie dla życia, ponadto Zasady dopuszczają użycie broni jedynie, gdy jest to całkowicie nieuniknione w celu ochrony życia [28]. Wreszcie w świetle przytoczonych Zasad także użycie broni w pościgu (art. 20 pkt. 8 ustawy o SW), w sytuacji gdy nie istnieje zagrożenie dla życia ludzkiego też wydaje się nie spełniać zaleceń Zasad.

Trudności praktyczne zrodził też zapis pkt. 7 art. 20 ustawy o SW. Ustawodawca dokonał tam bowiem podziału pozbawionych wolności na tych, którzy popełnili wymienione w pkt. 7 lit. a przestępstwa (tudzież istnieją wobec nich opisane w pkt 7 lit. b podejrzenia) oraz na pozostałych - nie spełniających tych warunków. W związku z tym ustawa wymusiła na Służbie Więziennej podczas przenoszenia więźniów podział na konwoje, w których są skazani wobec których wolno użyć broni na podstawie art. 20 pkt. 7 ustawy oraz na pozostałe konwoje (wobec których możliwość ta, przynajmniej z art. 20 pkt. 7, nie istnieje).

Zarówno w przypadku środków przymusu bezpośredniego, jak i użycia broni palnej stosowanie ich powinno być odpowiednie do stopnia zagrożenia, następować po uprzednim ostrzeżeniu o ich użyciu i w sposób wyrządzający możliwie najmniejszą szkodę osobie, względem której je zastosowano. Środki te wreszcie nie mogą zmierzać do pozbawienia życia tej osoby, a także narażać na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia innych osób.

Obowiązujące prawo uwzględnia zasadę periculum in mora. Ostrzeżenia nie stosuje się jeżeli zwłoka w stosowaniu środka przymusu lub broni palnej grozi bezpośrednim niebezpieczeństwem dla życia funkcjonariusza lub innej osoby, lub dokonaniem działań, o których mowa w art. 20 pkt 1-3 i 6 ustawy o SW.

Prawo nakazuje funkcjonariuszowi, który zdecydował o użyciu broni, postępować ze szczególną rozwagą, traktując broń palną jako ostateczny środek działania (§ 27 ust. 1 rozporządzenia RM).

Rozporządzenie RM przewiduje dość formalny tok postępowania w czasie i po użyciu broni. O ile nie występuje periculum in mora (określone w art. 21 ust. 2 ustawy o SW) funkcjonariusz po wezwaniu do zachowania zgodnego z prawem (np. porzucenia broni, niebezpiecznego narzędzia, zaniechania ucieczki), w wypadku niepodporządkowania się osoby wzywanej, musi uprzedzić o możliwości użycia broni. Gdy nadal jest to bezskuteczne, obowiązany jest on do oddania strzału ostrzegawczego. Dopiero po tych czynnościach można użyć broni palnej. Zgodnie z literą prawa polega ono "na oddaniu strzału do osadzonego lub innej osoby" (§ 28 ust. 1 rozporządzenia RM).

Jeśli na skutek użycia broni palnej (odpowiednio także środków przymusu oraz psa służbowego) nastąpiło zranienie człowieka, funkcjonariusz jest zobowiązany do udzielenia pierwszej pomocy oraz do spowodowania udzielenia pomocy lekarskiej (§ 29 ust. 1 rozporządzenia RM). Ponadto funkcjonariusz ten, w przypadku zranienia lub śmierci osoby na skutek użycia broni, ma obowiązek natychmiastowego powiadomienia kierownika jednostki. Ten z kolei obowiązany jest powiadomić o tym fakcie odpowiedniego prokuratora. Niezależnie od tego postępowania, kierownik jednostki wszczyna postępowanie wyjaśniające (§ 29 ust. 2 rozporządzenia RM).

Podobnie jak przy zastosowaniu środków przymusu, funkcjonariusz który oddał strzał ostrzegawczy oraz użył broni, sporządza odpowiedni protokół [29].

Jak często więziennicy stosują broń w praktyce ? Zgodnie z informacją Centralnego Zarządu Służby Więziennej w okresie od 1 stycznia 1995 r. do 31 maja 1997 r. funkcjonariusze czterokrotnie użyli broni (nowe przepisy obowiązują od września 1996 r.). Były to następujące przypadki:

1. w dniu 12 grudnia 1995 r. w ZK w Dębicy, w pościgu za dwoma zbiegłymi skazanymi z zatrudnienia poza terenem zakładu funkcjonariusz SW wystrzelił 1 szt. amunicji z broni krótkiej; (skazani zostali zatrzymani, nie odnieśli oni obrażeń);
2. w dniu 13 stycznia 1997 r. w AŚ w Płońsku, w pościgu za skazanym zbiegłym z zatrudnienia poza terenem aresztu funkcjonariusz SW wystrzelił 2 szt. amunicji z broni krótkiej (skazany został zraniony i zatrzymany);
3. w dniu 1 lutego 1997 r. w AŚ w Starogardzie Gdańskim, z wieżyczki ochronnej do dwóch osadzonych uciekających z terenu aresztu funkcjonariusz SW wystrzelił 4 szt. amunicji z broni długiej (jeden osadzony został zatrzymany, drugi zbiegł; obaj nie odnieśli oni obrażeń);
4. w dniu 9 kwietnia 1997 r. w ZK nr 2 w Łodzi z wieżyczki ochronnej do skazanego uciekającego z terenu zakładu funkcjonariusz SW wystrzelił 1 szt. amunicji z broni długiej (skazany został zatrzymany, nie odniósł on obrażeń).

1. w dniu 26 września 1996 r. w ZK w Wojkowicach z wieżyczki ochronnej do skazanego uciekającego z terenu zakładu (z broni długiej, 2 naboje, skazany nie odniósł obrażeń i został zatrzymany);
2. w dniu 13 lutego 1997 r. w ZK w Gorzowie Wielkopolskim z wieżyczki ochronnej do czterech skazanych uciekających z terenu zakładu (z broni długiej, 5 szt. nabojów). Czterej skazani zbiegli, nie odnieśli oni obrażeń [30].

Z informacji tych wynika, że rzadko istniała konieczność użycia broni przez SW względem osadzonych [31]. Przytoczone informacje uprawniają jedynie do ograniczonych (nawzajem nie wykluczających się) wniosków: że SW dostatecznie dobrze wykonuje swoje obowiązki polegające na izolowaniu populacji więziennej (bo rzadko zachodzą sytuacje wymagające użycia broni) oraz, że ostateczny środek jakim jest użycie broni palnej przez SW, posiada swoją moc oddziaływania wobec osadzonych. Nie wynika z tego wprost wniosek o świadomości funkcjonariuszy SW co do faktu, że stosowanie broni jest środkiem absolutnie ostatecznym i że może być ona stosowana tylko w przypadkach bezwzględnie koniecznych. Znamienne jest tu sformułowanie przytoczonych wyżej Zasad: Funkcjonariusze porządku prawnego nie używają broni palnej...

III. Standardy międzynarodowe a środki przymusu bezpośredniego i użycie broni przez Służbę Więzienną

W świetle powyższych przepisów należy zastanowić się nad odpowiedzią na pytanie czy przepisy o stosowaniu środków przymusu i broni są zgodne z wzorcami międzynarodowymi. Do tych podstawowych aktów zaliczam Wzorcowe Reguły Minimum Postępowania z Więźniami (Standard Minimum Rules for the Treatment of Prisoners) z 1955 r. [32] oraz Europejskie Reguły Więzienne (European Prison Rules) z 1987 r. [33] Oba akty prawne należą do kategorii tzw. miękkiego prawa międzynarodowego (jest to bowiem odpowiednio rezolucja Rady Społeczno-Gospodarczej ONZ oraz zalecenie dla państw członkowskich Rady Europy) [34]. Niezależnie od ich usytuowania w hierarchii źródeł prawa międzynarodowego, rola ich jest duża, zarówno na szczeblu powszechnym, jak i europejskim. Wynika to z faktu, że państwa chcą być postrzegane przez społeczność międzynarodową jako respektujące prawa więźnia i przynależeć do rodziny państw cywilizowanych, w których nie narusza się podstawowych praw człowieka.

Wzorcowe Reguły Minimum opisują kwestie środków przymusu w regułach 33 i 34. Zakazują one stosowania kajdanek ręcznych, łańcucha, kajdan i kaftana bezpieczeństwa jako kary. Łańcuchów i kajdan nie należy wykorzystywać jako środków przymusu. Inne środki przymusu mogą być użyte tylko:

1. jako środek ostrożności przeciwko ucieczce w czasie transportu, z tym zastrzeżeniem, że zdejmuje się je, gdy więzień staje przed sądem lub organem administracji;
2. ze względów medycznych - na zarządzenie lekarza;
3. na polecenie dyrektora, o ile zawiodą inne metody kontroli, w celu zapobieżenia zadaniu przez więźnia obrażeń sobie lub innym albo uszkodzeniu mienia; w takich przypadkach dyrektor zasięga niezwłocznie porady lekarza oraz zawiadamia zwierzchni organ administracji.

Reguły Minimum zakazują personelowi używania siły fizycznej wobec więźniów z wyjątkiem obrony koniecznej lub przypadków czynnego lub biernego oporu w celu przywrócenia porządku zgodnego z ustawą i regulaminem. Użycie siły powinno następować w stopniu nie większym niż to ściśle konieczne, fakt użycia siły winien być zameldowany dyrektorowi. Personel winien odbyć specjalne szkolenie w zakresie opanowywania więźniów agresywnych.

Reguły Minimum dość wstrzemięźliwie wypowiadają się na temat broni w więzieniu. Stanowią one tylko, że poza specjalnymi okolicznościami, personel pracujący w bezpośrednim kontakcie z więźniami nie może być uzbrojony; w żadnym wypadku personel nie powinien być wyposażony w broń bez odpowiedniego przeszkolenia (reguła 54) [35].

Europejskie Reguły Więzienne zawierają w zasadzie dwie bardzo podobne reguły do wyżej omówionych (są to odpowiednio reguły 39 i 63). Idą one jednak zdecydowanie dalej w dwóch kwestiach:

• zabraniają stosowania łańcuchów i kajdan (zezwalają na stosowanie kajdanek ręcznych, kaftana bezpieczeństwa oraz innych środków ograniczających swobodę ruchu w sytuacjach jakie opisano w regule 33 Reguł Minimalnych ONZ),
• nakazują, aby wzory i sposoby użycia środków przymusu określała ustawa lub regulamin (reguła 40).

Polskie przepisy odbiegają od standardu reguł 39 i 40 Europejskich Reguł Więziennych. Prawo polskie dopuszcza bowiem stosowanie kajdan (także i wobec osób nie będących więźniami) [36]. Ani ustawa o SW, ani rozporządzenie RM, jak i też obecne regulaminy wykonywania kary pozbawienia wolności oraz tymczasowego aresztowania nie zawierają wzorów środków przymusu. Wzory te powinny być umieszczone w którymś z tych aktów.

Przeglądu wymaga także katalog okoliczności uprawniających SW do stosowania broni (art. 20 ustawy o SW) pod kątem ich zgodności z zasadami 9 i 16 "Podstawowych Zasad Użycia Siły oraz Broni Palnej przez Funkcjonariuszy Porządku Prawnego ONZ". W świetle tych Zasad katalog ten jest zbyt szeroko zakreślony.

Uściślenia wymagają (choćby w drodze przepisów wewnętrznych, bo ustawa o SW nie zawiera w tym względzie delegacji dla Ministra Sprawiedliwości) takie terminy ustawowe jak "bunt", "rażące nieposłuszeństwo" oraz "groźne zakłócenie spokoju i porządku". Sytuację poprawi być może przygotowywany przez SW podręcznik dotyczący stosowania środków przymusu bezpośredniego i broni palnej.

Dopiero po odpowiednim uwzględnieniu powyższych zaleceń przepisy polskie będzie można uznać za zgodne w tym zakresie z zaleceniami międzynarodowymi. Jednak podstawowym warunkiem zgodnego z prawem stosowania środków przymusu i broni jest obok dobrze napisanego prawa, odpowiedni stopień wyszkolenia, zarówno teoretycznego, jak i praktycznego funkcjonariuszy SW.